بررسی توسعه فیزیکی شهر بر روی اشکال تراکمی با تاکید بر سیلاب، مطالعه موردی شهرک پردیسان قم

مخروط‌افکنه‌ها اشکال تراکمی حاصل از فرایندهای ژئومورفولوژیکی در خروجی حوضه‌ها هستند که به واسطه ویژگی‌های خود، بعنوان مکان‌های جذاب در امر توسعه شهری بشمار می‌آیند. البته این محیط‌ها علیرغم دارا بودن شرایط مناسب برای توسعه شهری، همراه با مخاطراتی هستند که توسعه شهری را با مشکل مواجه می‌سازد. سیلاب‌ها از جمله این مخاطرات هستند که هرساله خسارات بسیار زیادی را بخصوص برای ساکنین مخروط‌افکنه‌ها به بار می‌آورند. توسعه و رشد پدیده‌های انسانی در محدوده‌های سیلابی می‌تواند سبب تشدید و نابسامانی جریانها در سطوح مخروط‌افکنه‌ای بشود. تحلیل استعداد زمین برای توسعة کالبدی سکونتگاه‌های شهری در محدوده‌های سیلابی از اقدامات اولیه در برنامه‌ریزی‌های فضایی و محیطی است.

منطقه پردیسان قم نیز نمونه­ای از محدوده­های در خطر مواجه با سیلاب است که برای توسعه شهری با مسئله سیلاب روبه رو است که دراین پژوهش مورد بررسی قرار می­گیرد. منطقه مورد مطالعه از نظر موقعیت جغرافیایی،  بین ״30׳45˚50  تا ״30׳54˚50  طول شرقی و ״50׳19˚34  تا ״10׳35˚34 عرض شمالی و در استان قم قرار دارد. پژوهش حاضر از نوع کاربردی- تجربی محسوب می‌شود. در این پژوهش از نقشه‌های زمین‌شناسی1:50000(کهک و کاشان)، تصاویر ماهواره‌ای(Google Earth)، گزارش‌های هیدرولوژی، آب و هواشناسی و کاربری اراضی(منابع طبیعی استان قم) و در نهایت نقشه توپوگرافی (DEM 5 متری) منطقه پردیسان استفاده شده است. همچنین از نرم‌افزارهای HEC-RAS-6،ARC GIS  و EXPERT CHOICE بعنوان مهمترین ابزار مورد استفاده در این تحقیق استفاده شده است.  در این پژوهش سه هدف مورد نظر است؛1- شناسایی و شبیه‌سازی سیلاب بر روی مخروط‌افکنه‌های محدوده پردیسان قم به روش شاخص‌های ژئومورفولوژیکی و مدل هیدرولیکی Hec-Ras  2- جانمایی پدیده‌های انسانی در فضای جغرافیایی پردیسان در برابر سیلاب 3- مکان‌یابی و توسعه فیزیکی آتی شهرک پردیسان قم در محدوده‌های سیلابی.

بدلیل گستردگی محدوده مطالعاتی، محدوده به 15 زیرحوضه تقسیم گردید. فرایند پژوهش در این تحقیق به این نحو است که در ابتدا وجود اشکال تراکمی در منطقه شناسایی و در ادامه شبیه‌سازی سیلاب به روش شاخص‌های ژئومورفولوژیکی و مدل هیدرولیکی HEC-RASانجام گردید. برای مدل‌سازی سیلاب با مدل هیدرولیکیHEC-RAS  از دبی حداکثر سیلاب که در این پروژه از دو روش استدلالی و روش اداره حفاظت خاک آمریکا(SCS) استفاده شده است البته روش (SCS) به دلیل لحاظ شدن شرایط رطوبتی خاک از مقبولیت بالایی برخوردار است. نقشه‌های مستخرج از  هر دو روش شاخص‌های ژئومورفولوژیکی و مدل هیدرولیکی برای درک بهتر از واقعیت سیلاب با یکدیگر مورد مقایسه و تلفیق قرار گردید.  در گام بعدی با جانمایی پدیده‌ها و در نظر داشتن شرایط سیلاب مخروط‌افکنه‌ای و رودخانه‌ای در فضای جغرافیایی پردیسان، مشخص گردید که سیلاب 100 ساله در محدوده خطوط ریلی و ارتباطی، پل‌ها در غرب پردیسان، ضلع غربی دانشگاه پیام‌نور، بخش بالادستی شهرک پردیسان و همچنین زمین‌های کشاورزی دارای نرخ آسیب‌پذیری بالایی است. در نتیجه علیرغم تازه تأسیس بودن شهرک پردیسان، طراحی شهری و متعاقب آن مطالعه و اصلاح مسیر با ویژگی‌های جغرافیایی منطقه همخوانی نداشته و چشم‌انداز ناپایداری بر فضای جغرافیایی محدوده حاکم گردیده است.

در مرحله بعدی پژوهش، مدل بدست آمده جهت مکان‌یابی با معیارهای دیگری براساس مناسب بودن آن‌ها برای کاربری توسعه شهری به صورت دو به دو به روش تحلیل سلسله مراتبی(AHP) در محیط نرم‌افزار EXPERT CHOICE مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج بدست آمده نشان می‌دهد که معیارهای عمق جریان، خطوط نیرو، شبکه ارتباطی، شیب و کاربری اراضی بیشترین تأثیر را در مکان‌یابی توسعه شهرک پردیسان را دارند. در ادامه نقشه‌ها در محیط GIS طبقه‌بندی، فازی‌سازی شد و با هم مورد همپوشانی قرار گرفت. نتایج بدست آمده قسمت جنوب شرق محدوده مطالعاتی را بعنوان مناسب‌ترین مکان جهت توسعه فیزیکی شهر پیشنهاد می‌کند. بر اساس موقعیت حاصل از مکان‌یابی، منطقه‌بندی و جانمایی مناطق شهری در محدوده مورد نظر انجام گرفت. همچنین در محیط HEC-RAS -6  واحد‌های و بناهای شهری با ارتفاع 5 متر جانمایی و با استفاده از کانال‌ها و خاکریزها، جریان سیل در محدوده خطر منحرف گردید. محدوده‌های با خطر بالا، متوسط، پایین پیرامون مناطق شهری جهت مکان‌گزینی کاربری‌های مختلف در نقشه مورد نظر مشخص شد. مسئله‌ای که وجود دارد بحث مکان‌یابی ساختمان‌های حساس به مانند بیمارستان خاتم است که می‌بایست مکان‌یابی اینگونه بناها در یک بستر ایمن جانمایی می‌شد که صورت نگرفته است. با در نظر گرفتن مباحث مطرح شده در پژوهش، با تعبیه خاکریزها و کانال‌ها در مدل، جریان سیلاب در محوطه بیمارستان خاتم از طریق خاکریز و کانال کنترل و مدیریت شد. در جهت توسعه آتی شهر پیشنهاد می‌گردد، علاوه بر اعمال دیدگاه‌های نظری بر موضوع تحقیق، شناخت محیطی مناسب از فضای جغرافیایی حاکم در فرایند توسعه شهری اتخاذ و  همچنین اصلاح و نظارت مسیر در جریان‌ها صورت پذیرد. در بخش­های فوقانی مخروط­افکنه به جهت مشخص بودن فرایندها، قابلیت کنترل و مدیریت تسهیل می­یابد، بنابراین جهت مدیریت و توسعه بهینه فضای شهری ضروری است که توسعه از ساختار هندسی و الگوی زمین­ریخت­شناسی طبعیت و محدوده­های خطرآفرین شناسایی و اصلاح گردد و بر این اساس طرح توسعه در مخروط افکنه ها یک سیر نزولی است. در مقابل توسعه شهرک پردیسان از یک سیر سعودی پیروی کرده که در این شرایط به جهت ناپایداری و مسیرهای پیش‌بینی نشده جریان­ها، محدوده­های شهری بیشترین آسیب را متحمل خواهند شد.

اکنون نیز طرح توسعه پروژه560 هکتاری آغاز شده و مشخص است محدوده انتخاب شده جهت توسعه نامناسب باشد و جهت ایمن­سازی محدوده نیازمند اقدامات حفاظتی در منطقه هستیم. زهکشی حوضه­های شهری در محدوه 560 هکتاری به سبب عدم مطابقت با شیب زمین، چالش برانگیز خواهد بود. علاوه بر این گستره سازندهای سست، سبب افزایش بار رسوبی جریان­ها و به دنبال آن ساختارهای کنترل سیلاب و ریل راه­آهن را آسیب­پذیر خواهد ساخت که هزینه­های طرح را افزایش خواهد داد. بنابراین توجه به هندسه طبیعی زمین در توسعه شهری بسیار با اهمیت خواهد بود که علاوه بر کاهش خسارات جانی و مالی، تاب آوری محیطی را نیز افزایش خواهد داد.