انسان شناسی یکی از مباحث ادیان آسمانی و از مباحث کلامی است که امروزه نیز اهمیت آن در علم کلام جدید، فلسفه، روانشناسی و سایر علوم همگن روشن است. یکی از مباحث درباره تعریف انسان، شناخت نقش انسان در فعل خویش می باشد که اندیشوران علوم مختلف دیدگاه های مختلفی را ارایه داده اند. این مساله در علم کلام، از اولین مسایل چالش زا بوده است. می توان مدعی شد که نظریه حق با عنوان نظریه «امر بین الامرین» در روایات اهل بیت وارد شده است؛ اما اشاعره و در راس آنها ابوالحسن اشعری خود با ادعای نظریه کسب، مدعی راه حل سومی بین نظریه جبر و تفویض شدند. از آن جا که نظریه فوق از اساس نظریه باطلی است، لازم است که در یک تحقیق با استقراء در نظریات ارایه شده و طبقه بندی آن ها، روشن شود که حقیقت نظریه فوق و نیز قرائت های ارایه شده از آن، با آسیب های جدی مواجه است، به نحوی که برخی از خود اشاعره از آن نظریه به نفع نظریه اختیار عدول نموده اند.

هدف این تحقیق بررسی و تحلیل نظریات مختلف پیرامون نظریه کسب اشاعره به صورت منسجم از زمان پیدایش تا معاصر می باشد تا روشن شود که نظریه کسب در ذات خود نظریه مبهمی است که کوشیدند با انجام اصلاحاتی در آن نظریه ی معقولی ارائه دهند؛ لکن این کوشش ها عقیم مانده است و لذا تطور نظریه کسب در واقع به سوی اختیار و نظریه امر بین الامرین حرکت نموده است؛ به تعبیری می توان مدعی شد که اشاعره به علت دوری از اهل بیت و گرایش به ظاهر گرائی و دوری از عقل در مسایل مهمی از جمله جبر و اختیار از راه حق دور افتاده اند.

این نظریه در طول سده های گذشته به صورت متعدد در آثار کلامی، فرق و مذاهب و تفسیری اهل تسنن و امامیه مورد تحلیل و نقد قرار گرفته است. با نگاه تاریخی و تطوری به نظریه کسب، اثر مستقلی اعم از کتاب و مقاله تالیف نشده است. از معاصران آیت الله جعفر سبحانی مباحث ارزشمند و نوینی در تطور نظریه کسب ارائه نموده اند که در کتب مختلفشان نظیر بحوث فی الملل و النحل، الانصاف و جبر و اختیار ثبت شده است. هری ولفسن نیز در کتاب فلسفه علم کلام، به مباحث تاریخی نظریه کسب، خصوصا پیش از اشعری اشاره نموده است. با وجود این تحقیقات و تالیفات، نیاز به یک اثر مستقل جامع که با مراجعه به منابع درجه اول و قدیمی اشاعره تدوین شده باشد، احساس می شود. امتیاز این تحقیق جامعیت و منظم بودن مباحث و ارائه طرحی جدید از سیر تطور نظریه کسب می باشد. با توجه به رویکرد جدید این تحقیق در تحلیل نظریه کسب با محوریت طبقه بندی دیدگاهها می توان نوآوری های تحقیق را به شکل ذیل بازگو نمود:

الف. اولین کتاب: این اثر، اولین اثر مستقل به صورت کتاب است که در مساله نظریه کسب و خاصه تطورات آن تالیف شده است.

ب. نوآوری در ساختار: در این کتاب خصوصا در فصل چهارم، مباحث به صورت نظریه محور بررسی شده اند که در سایر آثار موجود در مساله، کمتر از چنین چینشی استفاده شده است.

ج. نوآوری در محتوای علمی: با توجه به فحص کامل آثار اشاعره، مولف هفت تقریر متفاوت از نظریه کسب را در طول حیاتش اصطیاد نموده است که در آثار دیگران به برخی از این هفت نظریه توجهی نشده بود و برای اولین بار در این کتاب هفت دیدگاه ارایه می شود.

د. نوآوری در نقدها: هر چند رویکرد اصلی این تحقیق توصیفی و تحلیلی دیدگاههای مختلف نظریه کسب است، لکن در موارد ضرورت به نقد آن نیز پرداخته شده که برخی از آن نقدها تأمل نگارنده است.

برگزیده رتبه سوم جشنواره علامه حلی 1398 (استان قم)

برگزیده رتبه دوم جشنواره علامه حلی 1398 (ملی)