ارزیابی اثرات زیست محیطی معادن پوکه شهرستان بستان آباد

چکیده:

ارزیابی اثرات زیست محیطی یکی از روش‌های مناسب برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار بوده و می‌تواند یک ابزار برنامه‌ریزی مناسب باشد. معدنکاری و صنایع وابسته به آن، اگرچه نقش ارزشمندی در ایجاد اشتغال و تولید ثروت، همچنین ایجاد بستر رشد و توسعه جوامع بشری را دارد، اما اثرات زیست محیطی آن بی‌شک تاثیرات مخربی بر محیط زیست و اکوسیستم دارد. از این رو بررسی و ارزیابی اثرات زیست محیطی معادن حائز اهمیت می‌باشد. در این خصوص بیشتر مطالعات و پژوهش‌های صورت گرفته بر روی معادنی می‌باشد که ماده معدنی یا فرآوری آن شیمیایی و یا اسیدی بوده است ولی در مورد ارزیابی اثرات زیست محیطی معادن پوکه پژوهش و مطالعه خاصی در ایران مشاهده نمی­شود.

در این تحقیق مسایل زیست محیطی معادن پوکه شهرستان بستان آباد بررسی شده است. بررسی اطلاعات قبلی، بررسی‌های صحرایی، نمونه‌برداری و آزمایش نمونه‌ها، روش اصلی این تحقیق بوده است. بیشتر معادن پوکه شهرستان بستان­آباد که از دامنه­های کوه آتشفشانی سهند استخراج می­شوند، در قسمت غربی این شهرستان واقع شده­اند. بر اساس گزارشات اداره کل معادن استان آذربایجان شرقی ذخیره احتمالی پوکه در این شهرستان حدود 75 میلیون تن و ذخیره قطعی آن 41 میلیون تن است. استخراج سالانه پوکه از معادن این شهرستان حدود 100 هزار تن برآورد شده است.

تعداد دقیق معادن پوکه شهرستان بستان آباد اعم از فعال و متروکه معلوم نیست و شاید تعداد آنها بیش از 150 معدن باشد. بر اساس عکس‌های ماهواره­ای و بازدیدهای صحرایی، تعداد معادنی که در 10 سال گذشته بهره برداری شده­اند 84 معدن است. از این تعداد حدود 40 معدن هم اکنون در حال فعالیت و بهره برداری هستند. بر اساس بررسی عکس‌های ماهواره­ای و تهیه نقشه معادن موجود با نرم افزار GIS سطح اشغال این 84 معدن حدود 730 هکتار است.

بر اساس مطالعات زمین شناسی، توده سنگ پوکه این معادن به فعالیت‌های آتشفشانی کوه سهند متعلق است که در طی پلیوسن و پلیستوسن نهشته شده است. برای بررسی سنگ شناسی پوکه، سه نمونه از معادن اسفنگره، جوقان و اوجان سازه برداشت شده و مقاطع نازک تهیه شده است. مطالعات میکروسکپی بافت آنها را هیالوپورفیریک و در مواردی پوئی­کلیتیک با فنوکریست‌های پلاژیوکلاز، آمفیبول و در برخی موارد بیوتیت و کانی‌های اصلی را پلاژیوکلاز، کوارتز، هورنبلند، کانی‌های بیوتیت و سنگ‌های آمورف نشان داده است. برای بررسی مشخصات فیزیکی پوکه تعداد 4 نمونه از معادن مختلف برداشته شده و آزمایش گردیده است. وزن مخصوص پوکه­های منطقه بین 64/0 تا بیش از 1 گرم بر سانتی متر مکعب بدست آمده است. همچنین مقدار جذب آب نمونه­های مورد آزمایش بین 50 تا بیش از 100 درصد است.

بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد که مهمترین اثرات زیست محیطی معادن پوکه، اشغال اراضی، تاثیر بر چشم انداز طبیعی منطقه و ایجاد گرد و غبار می‌باشد. در 10 سال گذشته بیش از 700 هکتار از اراضی کشاورزی و مراتع منطقه با عملیات معدنکاری از بین رفته است. بادهای غالب منطقه به سمت جنوب بوده و از سمت ناحیه معادن به سمت کوه سهند است. روستاهای اطراف معادن در معرض گرد و غبار ناشی از استخراج پوکه می‌باشند. پوکه منطقه بالای 65 درصد سیلیس دارد که با استنشاق گرد و غبار، ذرات ریز سیلیس (5/0 تا 5 میکرون) وارد ریه انسان‌ها می­شود و یکی از علل بیماری ریوی سیلیکوزیس ناشی از استنشاق غبار سیلیکاتی در کارگران این معادن است. از سایر آثار زیست محیطی معادن پوکه می‌توان به مسدودسازی آبراهه‌ها اشاره کرده که سبب جلوگیری از جریان آب‌های سطحی و سیلاب‌ها می­شود. با توجه به قرارگیری تعداد زیادی از این معادن در حوضه آبریز قوری­گول، معدنکاری تاثیر منفی در جریان رواناب‌ها به سمت این تالاب در معرض خشک شدن می­گذارد. ماشین آلات سنگین در معدنکاری باعث آلودگی صوتی مخصوصاً برای کارگران معادن، ایجاد ترافیک و تصادف در جاده­ها، آلودگی هوا در حین باطله برداری، حمل و نقل، پراکندگی ماده معدنی در کنار جاده­ها و زمین‌های کشاورزی و مراتع اشاره کرد. در برخی معادن گودهای عمیقی دیده می­شود که خطر سقوط اهالی، احشام و حیوانات وحشی را دارد. همچنین خطر ریزش دیواره گود معدن برای کارگران و ماشین آلات وجود دارد. بر اساس ضوابط بهره برداری از معادن، در پایان معدنکاری بایستی گودال معدن پر شده و به حالت اولیه بازگردانده شود، البته معادن متروکه­ای زیادی دیده می‌شود که از این ضوابط تبعیت نکرده­اند. ضرورت دارد که نظارت بیشتری بر عملیات معدنکاری و بهره برداری و حمل و دپو پوکه در منطقه صورت گیرد تا از اثرات زیست محیطی این معادن کاسته شود.