سه گانه های تشکیکی در عالم معرفت اسلامی

چکیده مقاله

چکیده

در بطنِ منابعِ حکمی، عرفانی و متونِ دینی به مناسبت­های مختلف سه­گانه­های بسیاری طرح شده است؛ این سه­گانه­ها را می­توان به سه دسته 1. سه­گانه­های مرتبط با مراتبِ شوونِ حق تعالی، 2. مراتب عالم و 3. مراتبِ شوون انسانی تقسیم­بندی کرد. مهم­ترین سه­گانه در مورد خداوند، سه­گانه «ذات، صفات و افعال» است که اساسِ تمامِ آموزه­های عرفانی و سه­گانه­های مطرح در آن است؛ و در مورد عالم، به تعبیرِ عرفانی سه مرتبه «ملک، ملکوت جبروت»، به تعبیر فلسفی سه مرتبه « ماده، مثال و عقل» و به تعبیر دینی سه مرتبه «دنیا، برزخ و آخرت» قابلِ اشاره است؛ به تبع مراتبِ عالم، مراتب سه­گانه بسیار مهمِ زمان یعنی «زمان، دهر، سرمد» مطرح می­شود؛ اما در مورد انسان نیز سه مرتبه نیروی «حواس، خیال، عقل» محوری­ترین سه­گانه است؛ و به همین ترتیب سه­گانه­های مهمِ دیگری در خرده­-موضوع­های معرفتی، با تکیه بر موارد یاد شده طرح شده است. حال مساله اساسی در این مقاله این است که چرا در این­جا بر «سه­گانه» تاکید شده است؟ و مراتبِ سه­گانه چه نسبتی با مراتبِ کم­تر یا بیشتر می­تواند داشته باشد؟ آیا بینِ مراتبِ یاد شده در این مقاله ارتباطِ منطقی­ای وجود دارد؟ یا هر سه­گانه­ای را می­توان در زمره مراتبِ یاد شده قرار داد؟ پاسخِ همه این سوالات در اصلِ وزینِ تشکیک در فلسفه اسلامی نهفته است؛ بنابراین اصل، هر یک شاخه از سه­گانه­های یاد شده سه مرتبه از یک حقیقت واحدند و با هم ارتباطِ طولی دارند؛ و در حقیقت یک­چیزند با چند مرتبه